Demans

Demans, kazanılmış zihinsel aktivitelerin kaybedilmesi sonucu günlük yaşam aktivitelerinin bozulması süreğen ve ilerleyici bir hastalık olarak tanımlanır (Hanağası ve Emre, 2009). Başka bir deyişle de akıl, davranış ve kişiliğin ilerleyici bozukluğuna sebep olan beyin hastalığına demans denilmektedir (Topaktaş vd., 2008).

Demans, beyin kabuğuna ilişkin üst düzey işlevlerin genel olarak bozulmasıdır (Gürvit, 2010). Bunama hastalığı olarak da bilinen demans, etimolojik çerçevede Latince zihin anlamına gelen mens kelimesinden türemekte ve yine Latince olan demens, zihnin yitirilmesi anlamına gelmektedir (Gürvit, 2010). Latincede “yerleşmiş, varolan, edinilmiş olan zihnin sonradan yitirilmesi” anlamını taşıyan demans terimi, edinilecek olanın, yani zihnin “hiç edinilememesi” durumundan farklıdır. Etimolojik ve semantik olarak da latince amensiya yani zihin yokluğundan ayrılmaktadır (Öge, 2004).

Demans, merkezi sinir sisteminin almış olduğu hasar sonucu gelişen zihinsel yeteneklerdeki bozulma ve bu bozulmanın günlük yaşam aktivitelerini etkilemesidir. Bu nedenle demansın bir hastalık değil bir sendrom olduğu düşünülmektedir. Ayrıca klinik olarak farklı şekillerde de ortaya çıkabilmektedir (Hanağası ve Emre, 2009).

Kognitif bozuklukların yani algılama, anlama, hatırlama, öğrenme, bilme gibi zihinsel sorunların, günümüz yaşlanan nüfusuna ait en önemli sağlık problemi olduğu belirtilmektedir. Çünkü dünya nüfusu gün geçtikçe yaşlanmakta, yaş ortalaması da beraberinde yükselmektedir. Amerika Birleşik Devletlerinde yapılan bir araştırmayla 1950-2000 yılları arasında 65 yaş üzerindeki nüfusun 2.8 kat, 5-19 yaş aralığı nüfusun ise sadece 1.6 kat arttığı tespit edilmiştir (Bakar, 2002).

2.1.1. Demans çeşitleri ve evreleri

Demans sınıflandırılırken öncelikle demansa sebep olan nedenlerin Çizelge 2.1 (Öge, 2004)’de görüldüğü gibi primer ve sekonder olarak iki ana kategoride incelenmesi gereklidir (Öge, 2004). Çizelgeyle demansa neden olan tüm nedenlerin sıralanması, çok büyük bir kısmının belirtilmesi ve primer, sekonder demans kavramlarına açıklık getirilmesi amaçlanmıştır. (Öge, 2004; Gürvit, 2010).

Demans çeşitlerinden en sık rastlanan sebebi Alzheimer Hastalığıdır. Bu hastalıkta yeni edinilmiş bilgiye ait bellek bozulur ancak eski bilgilere ait bellek daha az etkilenmektedir. Zamanla soyut düşünme, lisan, yönetici işlev bozukluğu, hezeyan, major depresyon, ajitasyon ve halüsinasyon görülmektedir. Bu hastalık 65 yaşından önce %1 olasılıkla görülürken, bu olasılık 65 yaşında %5 ile %10, 85 yaşından sonrasında ise %30-%40 oranına çıkmaktadır. Ayrıca hastanın kardeşlerinde yaşam boyu riskin iki kat fazla olduğu düşünülmektedir (Mazzoni et al., 2009).

Çizelge 2.1. Demans nedenlerinin sınıflandırılması

Alzheimer Hastalığına travmatik kafa yaralanması, düşük eğitim düzeyi, doğumda anne yaşı, sigara kullanımının etkili olduğu sanılmaktadır (Mazzoni et al., 2009). Alzheimer Hastalığı tanısında kullanılan kriterler Çizelge 2.2 (McKhann et al, 1984)  ve Çizelge 2.3 (Öge, 2004)’de, bu hastalığa ait risk ve koruyucu faktörler ise Çizelge 2.4 (Öge, 2004)’de belirtilmiştir (Gürvit, 2010).

Çizelge 2.2. NINCDS-ADRDA Alzheimer hastalığının klinik tanı kriterleri

Çizelge 2.3. DSM-IV Alzheimer tipi demans için tanı kriterleri

Çizelge 2.4. Alzheimer hastalığı’nda rol oynayan faktörler

Alzheimer dışı demanslar ise Alzheimer Dışı Dejeneratif Demans’lar olarak isimlendirilmektedir. Bunlardan Lewy Cisimcikli Demans tüm demansların içerisinde %10 - %15 olasılıkla ikinci en sık rastlanan demans çeşididir. Diğer demans çeşitleri ise Frontotemporal Demans, Creutzfeldt-Jacob hastalığı ve diğer prion hastalıklarıdır (Öge, 2004). Sekonder Demanslar içerisinde Vasküler Demans en sık görülen demans çeşididir (Gürvit, 2010).

Demans çeşitlerinden en sık rastlanan Alzheimer Hastalığının kalıtımsal geçiş yaptığı kanıtlanmış ancak tüm vakalarda bu durumun geçerli olmadığı saptanmıştır. Alzheimer tipi demans hastalığında %3-5 aileden geçiş olduğu görünürken, geriye kalanların kalıtımsal olmayan olgu olarak incelenmektedir. Bu sonuçlara bağlı olarak ailede var olan bir demans hastalığının bir sonraki nesile geçmesi kesinlik kazanmamıştır. Ancak ailesinde demans bulunmayan bir bireye göre 4 kat daha fazla olduğu bildirilmiştir (Gata, 2011).

2.1.3. Demans’ın günlük hayata etkileri

Demans hastasının günlük yaşamını etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Günlük yaşamının ölçüsü olarak verilebilecek olan yaşam kalitesi kavramı, bireyin fiziksel, sosyal, psikolojik alanlarda iyilik algısı ile birlikte günlük yaşamından aldığı doyumu içermektedir. Ayrıca yaşam standartları çerçevesi içinde bulunan sağlıkla ilgili yaşam kalitesi ise, çeşitli açılardan bir hastalığın etkisi ile ilgili genel sağlık algısını kapsayan bir yapı olmaktadır (Duncan and Siegal, 1998). Dolayısıyla demanslı bir hastalardaki sağlıkla ilgili yaşam kalitesi ya da seviyesi, kişisel bildirim yoluyla değerlendirilememekte veya ölçülememektedir. Bu nedenle hastanın yaşam kalitesinin ölçülebilmesi için yalnız hastadan değil beraberinde hasta yakınlarından da geri bildirim alınması gerekmektedir (Özer, 2010).

Demans hastalarında görünen bellek ve lisan kaybı, günlük yaşam aktivitelerini yürütme güçlüğü, yargılama ve davranış bozukluğu sebebiyle bu hastalardaki yaşam kalitesi ölçümü kısa bir süre öncesine kadar ihmal edilen bir veri grubu olarak belirtilmektedir (Duncan ve Siegal, 1998). Ancak hastaların depresyon, fiziksel işlevsellik ya da uyum yetileri gibi faktörlerinin sağlıkla ilgili yaşam kalitesini etkilediği fark edildiğinden itibaren demans hastalarının bakımları daha fazla önemsenen bir yapıya bürünmüştür (Ettema et al., 2005).

2.1.4. Demans teşhisi

Demans’a neden olan hastalıkların tanısı; öykü, fizik muayene, nörolojik muayene, mental durum muayenesi ve laboratuar incelemelerine göre oluşturulmaktadır (Hanağası ve Emre, 2009).

Oryantasyon, dikkat, bellek, görsel mekansal işlevler, dil, praksi ve yürütücü işlevler gibi kognitif alanların en az ikisinin etkilenmesi demans tanısı için zorunludur. Alzheimer hastalığı demans sendromunun en sık görülen nedenidir, klinik ve otopsi serilerindeki tüm demansların %60-65’inden sorumlu olduğu saptanmıştır (Hanağası ve Emre, 2009).

Demans tanısı konulurken nesnellikten kısmen de olsa uzaklaşmamak için birçok tanı kriteri önerilmiştir. Bu kriterlerden en bilineni Amerikan Psikiyatri Birliği’nin DSM IV kriterleridir (Erkol, 2005). DSM IV’e göre demans tanısı için:

1. Bellek bozukluğunu ve aşağıdakilerden en az bir tanesini içeren, birden çok bilişsel alanda bozukluk olmalıdır.

a.       Afazi

b.      Apraksi

c.       Agnozi

d.      Yürütücü işlev bozukluğu

2. Bu bilişsel bozukluk

a.       Mesleki ve sosyal işlevleri etkileyecek düzeyde olmalıdır.

b.      Daha önceden varolan, daha yüksek bir işlev düzeyinden düşüşe yol açmalıdır.

3. Deliryum varlığında demans tanısı konulmamalıdır.

4. Demans genel tıbbi bir bozukluğa, toksine maruz kalmaya, maddenin kötüye kullanımına ya da bu ikisinin kombinasyonuna bağlı olabilmektedir (Erkol, 2005).

Tanı aşamasında önemli bir nokta demans sendromunun benzerlerinden ayırt edilmesidir. Çeşitli sistemik hastalıklar veya ilaçlar sonrasında ortaya çıkabilen akut konfüzyonel durumlar ile demans tablosu benzer özellikler taşıyabilmekte ve hatta içiçe geçebilmektedir. Akut konfüzyonel durumun klinik özellikleri arasında ani başlangıç, dalgalanan seyir, bilinçte ve dikkatte bozulma, uyku-uyanıklık düzeninde değişiklik, psikomotor bozukluklar, panik ve algı bozuklukları sayılabilir. Bazı hastalarda konfüzyonel durum aylar sürebilir.

Sonuç olarak bilinmesi gereken en önemli nokta ise bazı demans türlerinin erken tanımlanabildiği takdirde tedavi edilebildiğidir (Hanağası ve Emre, 2009).